Krijgt airco extreme hitte klein?

‘Bij een hittegolf moeten wij verplicht een actieplan klaar hebben om onze bewoners te beschermen. Naast het verduisteren van de ramen en voldoende drinken omvat dat ook de installatie van koel- of aircosystemen’, zegt Ivo Guldentops, algemeen directeur van woonzorgcentrum Bethlehem in Herent, Vlaams-Brabant.

‘In het algemeen moeten wij momenteel in koele plaatsen voorzien. De meeste instellingen koelen wel gemeenschappelijke ruimtes, zoals de kantine, maar niet elke kamer. Nu het aantal hittegolven toeneemt, zal de overheid de normen voor de woonzorgcentra wellicht nog aanscherpen om de impact bij de oudere bevolking te beperken.’

En die impact van de hitte kan dodelijk zijn, zo blijkt al vandaag. Volgens een recente studie in het wetenschappelijke tijdschrift The Lancet is het aantal hittedoden in België de afgelopen dertig jaar verdrievoudigd. En dat is nog maar het begin. Volgens de Vlaamse Milieumaatschappij zal tegen 2050 het jaarlijkse aantal hittegolfdagen in België stijgen van vier naar achttien. Tegen 2100 kan het zelfs de kaap van de vijftig ronden en kan het huidige jaarlijkse aantal Belgische hittedoden van 655 oplopen tot bijna 2000. 

Vooral 85-plussers zijn extra kwetsbaar voor perioden van extreme hitte. Zo noteerde het federale onderzoekscentrum voor de volksgezondheid Sciensano tijdens de zomer van 2022 een oversterfte van 9,9% bij die leeftijdsgroep. Die zomer was dan ook de warmste in heel Europa sinds de eerste metingen, met maar liefst 60.000 hittedoden tot gevolg.

Ongelijke toegang

Om de soms dodelijke gevolgen van extreme hitte tegen te gaan, is toegang tot airconditioning essentieel, schrijft wetenschapster Hannah Ritchie in een artikel op Our World in Data. In de Verenigde Staten beschikt negen op de tien gezinnen over airconditioning. Het land telde tussen 2000 en 2019 zo’n 20.000 hittedoden. In Europa had daarentegen slechts één op de tien gezinnen verkoeling in zijn huis en lag het aantal hittedoden vier keer zo hoog. 

Het is dus niet verwonderlijk dat het Internationaal Energie Agentschap tegen 2050 een verdrievoudiging van het aantal airco-toestellen verwacht. Naast publieke gebouwen zullen die 5,5 miljard toestellen verdeeld zijn over twee derde van de mondiale huishoudens. 

‘Toch zit er een grote ongelijkheid in de toegang tot airco. Zo heeft in sub-Saharaans Afrika bijna geen enkel gezin airco in huis’, zegt Matthias Demuzere, specialist ‘Urban Heat’ bij De Wereldbank, bedrijfsleider bij B-Kode, en als onderzoeker verbonden aan de Universiteit Gent. ‘Per graad dat het warmer wordt, kan de energiefactuur met 30% toenemen. Voor mensen met een laag inkomen betekent dat een financiële uppercut.’

Daarnaast beschouwt Demuzere airconditioning ook als symptoombestrijding. ‘Je jaagt warme lucht van binnen naar buiten. Op die manier wordt de buitenlucht nog heter, waardoor je binnen nog meer moet afkoelen. Zeker in een stedelijke context beland je in een dergelijke cirkel.’ Net zoals Hannah Ritchie ziet Demuzere koelsystemen zoals airconditioning daarom niet als de ultieme oplossing, maar als deel van een alomvattende aanpak.

Verkoop warmtepompen slabakt

‘Europese lidstaten installeren massaal koelsystemen in bestaande en nieuwe gebouwen. Maar we zien nog grote onderlinge verschillen’, antwoordt het onderzoekscomité van REHVA, de leidende Europese koepelorganisatie in de verwarmings-, ventilatie- en airconditioningindustrie, op mijn schriftelijke vragen. 

‘Verrassend genoeg vind je in Noord-Europa al in het merendeel van de eengezinswoningen airco. Terwijl het in Centraal-Europa waarschijnlijk de gewoonte is om in residentiële gebouwen niet in koelsystemen te voorzien. Al zal dat snel veranderen door de nieuwe wetgeving.’

Sinds mei vorig jaar is de Europese richtlijn voor de energieprestatie van gebouwen in werking. Die moet de energie-efficiëntie van onze woon- en werkinfrastructuur verbeteren. De richtlijn bevat eveneens maatregelen om oververhitting tegen te gaan. Alle nieuwe publieke gebouwen moeten namelijk over een koelsysteem beschikken. Vaak heeft een verwarmingsinstallatie ook een koelfunctie, zoals bij een lucht-luchtwarmtepomp. Dat toestel kan de warme lucht verplaatsen tussen de binnenruimtes en de buitenomgeving. Een handige en dus populaire oplossing. 

Volgens het marktrapport van de European Heat Pump Association (EHPA) van 2024 kwamen er in 2023 dan ook 3 miljoen warmtepompen bij op de Europese markt. Het totale aantal warmtepompen strandt daardoor op 24 miljoen. Voor België betreft het 100.000 nieuwe pompen, op een totaal van 300.000. Per hoofd van de bevolking bengelt ons land eerder onder aan de ranglijst.

Ondanks dat stijgende aantal warmtepompen zal het in dit tempo aan 15 miljoen exemplaren ontbreken om het Europese streefdoel van 60 miljoen tegen 2030 te halen. Zeker doordat de groei in het laatste kwartaal van 2023 voor de eerste keer stokte. En ook vorig jaar zette die trend zich door, met een daling van 22% in de verkoop.

Nochtans zijn die tegenvallende resultaten volgens het REHVA niet te wijten aan een te hoge aankoopprijs. Volgens de associatie is een warmtepomp van 1500 tot 2000 euro ‘geen grote kost voor Europese gezinnen’. 

Het is vooral de hoge elektriciteitsprijs die de verkoopcijfers negatief beïnvloedt, zegt Diederik Vanneste, adviseur bij Frixis, de beroepsvereniging van de koeltechnisch- en luchtbehandelingssector in België. ‘In 2023 was die prijs veel te hoog, waardoor mensen hun aankoop uitstelden of zelfs nog voor gas kozen. Dat vertaalt zich dus direct in lagere verkoopvolumes.’ 

Volgens het EHPA moet de elektriciteitsprijs onder het dubbele van de gasprijs blijven alvorens consumenten geneigd zijn om een warmtepomp in huis te halen. Uit gegevens van EHPA die MO* kon inkijken, blijkt dat in 2023 de gemiddelde kostprijs voor elektriciteit in België 0,41 euro per kilowattuur bedroeg. Terwijl die bij gas en thermische olie, met respectievelijk 0,11 en 0,10 euro, vier keer lager lag.

Passieve stadsplanning

Ook in België pleit Matthias Demuzere voor meer passieve ingrepen in onze architectuur. ‘Dat zijn aanpassingen die zonder extra energieverbruik hetzelfde afkoelingseffect bereiken. Daarbij ga je naar het design van een gebouw kijken.’

Volgens Demuzere zijn het vaak simpele ingrepen. ‘Als een raam georiënteerd is op het zuiden, kun je een soort van overkraging maken om dat te beschaduwen. Dat draagt bij aan een verkoelend effect zonder dat je energieverbruik stijgt.’

Op grotere schaal kan vooral een verandering in stadsplanning vruchten afwerpen. Zo haalt Demuzere een voorbeeld aan uit het Franse Toulouse. ‘Daar heb je woontorens van vier à vijf verdiepingen, die opgesteld staan rond een binnenplein, met onder aan de gebouwen voldoende schachten en doorgangen.’ 

‘Op die manier functioneert dat plein als een natuurlijk ventilatiesysteem. Alleen, als je dan de buitenunits van airco’s tegen de gevels plaatst, blazen die warme lucht in het plein en gaat dat effect verloren.’

Ook bij stadsplanning is er dus een collectievere aanpak vereist, en niet het individueel plaatsen van aircotoestellen of warmtepompen, zegt Demuzere. ‘Net vanwege de hoge elektriciteitsprijs van koelsystemen moet je als beleidsmaker kijken naar de buurten waar de meest kwetsbare groepen wonen. Hebben zij toegang tot verkoeling als het nodig is? Op die manier kun je gericht centrale koelplaatsen inrichten.’

Naast die gerichte stadsplanning zal de overheid sommige sectoren ook financieel moeten ondersteunen. Anders vreest algemeen directeur van woonzorgcentrum Bethlehem Ivo Guldentops dat meerdere woonzorgcentra de kosten van koelsystemen niet zullen kunnen betalen.

‘De aankoopprijs valt mee, maar de jaarlijkse onderhoudskosten wegen door op het budget. Momenteel hebben veel woonzorgcentra al moeite om het hoofd boven water te houden. Met strengere normen zonder compensatiemaatregelen zal het voor sommigen wel erg heet onder de voeten worden.’