Komt er echt vrede voor Oost-Congo?
Vredesakkoord Congo en Rwanda: ‘Ik vrees opnieuw getuige te zijn van de strategie van talk and fight’
© Elien Spillebeen
© Elien Spillebeen
Vijf maanden na de inname van de Congolese steden Goma en Bukavu door rebellengroep M23, ziet professor Godefroid Muzalia weinig heil in het vredesakkoord dat Congo en Rwanda vandaag ondertekenen.
‘Een keer kan je door het oog van de naald kruipen, geen twee keer’, gelooft Godefroid Muzalia. De Congolese professor en veiligheidsexpert raakte 25 jaar geleden ernstig gewond toen de milities van het RCD (Rassemblement Congolais pour la Démocratie) zijn pad kruisten. Tijdens die Tweede Congolese Burgeroorlog (1998-2003) werd hij voor dood achtergelaten. Hij overleefde de aanval, maar bleef blind aan één oog.
Dit jaar kwam het gevaar opnieuw akelig dichtbij voor hem. Dankzij de hulp van het Rwandese leger konden de rebellen van M23 eind januari Goma, de provinciehoofdstad van Noord-Kivu, innemen. Vervolgens rukten ze op naar Zuid-Kivu.
Professor Muzalia verliet zijn thuisstad Bukavu, de provinciehoofdstad van Zuid-Kivu, net voor ze in handen viel van M23. ‘Natuurlijk had ik schrik’, bekent hij. ‘Toen M23 onderweg was naar Bukavu, sloegen leden van de speciale eenheid van het Congolese leger al aan het plunderen. In Goma had die reactie van het leger veel levens gekost’, legt de onderzoeker uit wanneer we hem spreken aan de UGent. ‘Dus maakte ik die moeilijke keuze om te vertrekken.’
Vredesakkoord
Na de val van Goma werden meer dan 3000 lichamen geborgen. Bij de inname van Bukavu, op 15 februari, vielen minder doden, omdat het Congolese leger uiteindelijk geen weerstand meer bood. Op vraag van de katholieke kerk en het middenveld waren de meeste militairen al vertrokken.
Vrij snel bevalen de leiders van de politieke vleugel van M23, Alliance Fleuve Congo (AFC), dat het economische leven hernomen zou worden in Bukavu. Maar in realiteit was dat moeilijk.
De onveiligheid blijft groot, de economische situatie is dramatisch en de humanitaire situatie bijzonder verontrustend. Het internationale Rode Kruis waarschuwde recentelijk nog dat de gezondheidsinstellingen in de Kivu-provincies op instorten staan. Verschillende VN-organisaties, waaronder het Wereldvoedselprogramma en Unicef, trokken ook al aan de alarmbel.
Vandaag zouden de ministers van Buitenlandse Zaken van Rwanda en Congo in Washington hun handtekening moeten zetten onder een door de Amerikanen onderhandeld vredesakkoord. Maar zal dat beterschap brengen? M23 zal alvast niets tekenen, want de groep maakt geen deel uit van het vredesproces. In Qatar zouden de gesprekken tussen M23 en Congo wel nog verdergaan, al zouden die naar verluidt moeizaam verlopen.
Met het akkoord beloven Congo en Rwanda de vijandelijkheden te beëindigen, elkaars territoriale integriteit te respecteren, de gewapende groepen te ontwapenen en onder voorwaarden te integreren in bestaande structuren. Ook vluchtelingen zouden kunnen terugkeren. In ruil beloven de Verenigde Staten grote investeringen in de mijnbouwinfrastructuur van beide landen.
Echte problemen aanpakken
Welke kans op slagen heeft dit vredesakkoord volgens u?
Godefroid Muzalia: ‘We zijn in de regio wel gewend aan akkoorden die niet gerespecteerd worden. Een akkoord zonder M23 lijkt me sowieso weinig duurzaam. Er zijn weinig garanties dat M23 zich zal terugtrekken. Ik denk eerlijk gezegd dat we op deze manier ook niet aan de echte problemen raken.’
Hoe bedoelt u?
Godefroid Muzalia: ‘Het is verontrustend dat de Verenigde Staten het vredesproces aan mijnbouwakkoorden koppelen. Qatar zie ik overigens hetzelfde doen. Ik schets het nu karikaturaal, maar zoals ik het zie heb je nu de emir van Qatar die goud zoekt. Aan zijn zijde zit Paul Kagame, de president van Rwanda. Aan de andere kant zit een andere goudleverancier, Congo. Die zegt dat de ander zijn mijnen heeft gestolen.’
‘Geen van deze onderhandelaars probeert te doorgronden wat de echte intenties zijn van president Félix Tshisekedi, oud-president Kabila en Corneille Nangaa (de leider van de politieke vleugel van M23, AFC, red.). En wat met Chinezen? Zij hebben grote belangen in de mijnbouw, maar die worden nu aan de VS aangeboden. Op geopolitiek vlak is er dus nog veel werk.’
Ook oud-president van Congo, Joseph Kabila, komt weer op het voorplan. Hij zou zich zelfs in Goma bevinden. Wat wil hij?
Godefroid Muzalia: ‘Kabila heeft in 2019 met Tshisekedi een deal gesloten. In ruil voor het presidentschap voor Tshisekedi mocht Kabila een deel van zijn macht en rijkdom behouden. Maar Tshisekedi heeft veel van zijn mijnbouwconcessies afgenomen en hem vervolgens het land uitgejaagd. Hij is dus veel kwijtgeraakt en hoopt dat nu misschien terug te winnen. In Goma heeft hij nog hotels en woningen, waar hij nu opnieuw toegang toe heeft.’
‘Corneille Nangaa was zelf betrokken partij bij dat akkoord tussen Kabila en Tshisekedi, als voorzitter van de kiescommissie. Nangaa zou toen beloond worden door gouverneur te worden van de provincie Haut-Uele. Maar hij koos ervoor om zijn broer die post te laten bekleden en zelf zijn mijnbouwbelangen veilig te stellen. Zijn mijnbouwactiviteiten wil hij ongetwijfeld opdrijven en hij wil zijn waren tot in Qatar krijgen. Zijn facilitator zal Paul Kagame zijn. En zo zijn al deze spelers met elkaar vervlochten.’
(Het interview gaat door na onze leestips)
Lees meer over M23 en Congo
Geen gevangenissen
De nieuwe leiders maakten meteen duidelijk: er zijn geen gevangenissen. ‘In de Democratische Republiek Congo is eerst wat dictatuur nodig’, kondigde een door M23 aangestelde wijkchef aan via een megafoon. Terwijl in Goma nog puin werd geruimd na het offensief, liet de rebellengroep er geen twijfel over bestaan dat er geen ruimte was voor misstappen.
Volgens een recent rapport van Amnesty International worden burgers inderdaad niet opgesloten in officiële gevangenissen, maar in illegale detentiecentra, zoals het kantoor van de geheime diensten in Bukavu. In Goma zou zelfs de campus van de publieke omroep RTNC functioneren als illegaal detentie- en foltercentrum, aldus het rapport. Muzalia’s eigen informatie bevestigt ook het bestaan van dergelijke geheime centra.
In chatgroepen circuleren geregeld beelden van straatberechting, waarbij burgers zelf kleine criminelen met lijfstraffen berechten, soms met dodelijke afloop.
Hoe gaat het vandaag met de veiligheid in uw thuisstad Bukavu?
Godefroid Muzalia: ‘Het blijft er onrustig. Heel wat jongeren beschikken nog over wapens. Ook kinderen van gevluchte soldaten die hun wapens achterlieten gaan vandaag van deur tot deur om te plunderen. Meer dan 2500 gevangenen zijn tijdens het offensief ontsnapt, onder wie ook muitende elitetroepen van het leger. Zij hebben ongetwijfeld ook een negatieve impact op de veiligheid in de stad.’
‘Het is moeilijk in te schatten hoeveel levens dit al gekost heeft. De eerste weken na de inname van Bukavu vonden we elke ochtend een tiental lichamen. We konden weliswaar niet altijd zeggen of deze mensen gedood waren door bandieten of M23, of dat ze door omstaanders op straat berecht werden.’
In welke mate organiseert of stimuleert M23 de straatberechting van verdachten?
Godefroid Muzalia: ‘De groep tolereert de straatberechting, maar organiseert die niet systematisch. Burgers slaan criminelen op straat en soms worden M23-strijders erbij geroepen, waarna ze verdachten ter plekke neerschieten. Ze herhalen steeds dat ze geen gevangenissen hebben en dat ze kampen met een tekort aan manschappen.’
‘Dat is trouwens niet nieuw in Congo. Telkens wanneer veiligheid en justitie falen, zie je het aantal volksberechtingen toenemen. Soms groeit dat uit tot alternatieve structuren, zoals volksrechtbanken. Maar wat we nu in Bukavu zien, zijn spontane uitbarstingen van geweld. Mensen betrappen een inbreker, zijn boos om wat hun buren werd aangedaan en nemen het recht in eigen handen.’
Leden van het middenveld vertelden aan MO* hoe moeilijk ze het hebben onder het M23/AFC-bewind. In chatgroepen doken kort na de inname al lijstjes op van organisaties die als extremisten worden gezien. Nachtelijke huisbezoeken jagen activisten angst aan.
Godefroid Muzalia: ‘Het is duidelijk dat M23 het middenveld niet genegen is. Dat is een logische eigenschap van een gebied dat bezet wordt. Bij het middenveld klinkt immers een ander geluid dan dat van de bezetters. Daarom moet het de mond gesnoerd worden.’
Rol van de kerk
Rwanda, het land dat deze bezetting aanstuurt, heeft het kritische middenveld zelf ontmanteld. Kunnen de inwoners hetzelfde lot verwachten, als M23 zich niet terugtrekt?
Godefroid Muzalia: ‘Ik vrees van wel, gezien het al gerapporteerde geweld. De kerk zal misschien een ander lot beschoren zijn. In Rwanda werd de kerk monddood gemaakt. De rol die bepaalde priesters speelden in de genocide (Rwandese genocide op de Tutsi’s en gematigde Hutu’s in 1994, red.) was daarvoor een belangrijke drijfveer.’
‘Dat ligt anders in Oost-Congo. De rol die de kerk nu gespeeld heeft om het leger aan te spreken op haar verantwoordelijkheid en zich terug te trekken, zou haar vandaag in de kaart kunnen spelen. Ik denk dat het instituut met rust zal worden laten, maar dat kerkelijke leiders ontmoedigd zullen worden om het middenveld niet langer te ondersteunen.’
In dit conflict speelt de kerk mogelijk ook op nationaal niveau een belangrijke rol om de situatie te ontmijnen. De katholieke en protestantse bisschoppen legden na drie maanden van gesprekken met oppositie, meerderheid en verschillende strijdende partijen hun rapport voor aan de Congolese president. Hoe zinvol was dat proces?
Godefroid Muzalia: ‘Voor mij was dat een van de belangrijkste processen. Daarop verder werken zou een prioriteit moeten zijn. Helaas zijn ze daar in Kinshasa niet van overtuigd. President Tshisekedi kan momenteel mobiliseren met de boodschap dat het land wordt aangevallen, dat de dreiging en het kwaad uit Rwanda komen.’
‘Maar al vóór deze escalatie was de positie van Tshisekedi wankel. Er was steeds meer kritiek op zijn beleid, dat gekenmerkt wordt door vriendjespolitiek, corruptie, straffeloosheid en trivialisering van ernstige problemen. De oorlog biedt hem de kans om zich weer als staatshoofd te profileren. Maar dat betekent niet dat hij daarom plots meer gewaardeerd wordt.’
Moet hij nog vrezen voor een staatsgreep?
Godefroid Muzalia: ‘Op dit moment staat hij nog sterk genoeg. Om hem te doen aftreden, of om een staatsgreep te vrezen, is er toch nog net iets meer nodig. Hoewel het leger al twee belangrijke provinciehoofdsteden is kwijtgespeeld, zou een inname van Kinsangani een kantelmoment kunnen betekenen. Dat zou volgens mij wel het einde van zijn presidentschap inluiden.’
Een derde miljoenenstad zoals Kisangani, heel strategisch gelegen, opent veel interessante routes. Naar de grensprovincie Ituri, waar ook Oeganda actief is, maar ook naar het binnenland.
Godefroid Muzalia: ‘Kisangani is niet ver. En de relatie tussen Oeganda en Rwanda is nog steeds niet helemaal duidelijk. Officieel voert M23 de oorlog aan, maar onderschat zeker ook niet de rol van Oeganda.’
© Studio Verho
Balkanisering
Experten van de Verenigde Naties rapporteerden al voor de inname van de twee grootsteden in de Kivu-provincies dat Rwanda M23 zowel logistiek als financieel ondersteunt. Maar ook dat er zich al eind vorig jaar minstens 4000 Rwandese soldaten op Congolees grondgebied bevonden.
De Amerikaanse zender NBC deelde begin juni nog beelden die de aanwezigheid van Rwandese soldaten bevestigen. Rwanda heeft dat nochtans altijd ontkend. Anderzijds belooft het land wel aan de Verenigde Staten de troepen terug te trekken.
Maar ook Oeganda speelt een dubieuze rol in dit conflict. Hoewel het Oegandese leger officieel aan de zijde van het Congolese strijdt, is de positie van Oeganda een stuk complexer. Dezelfde VN-experten stelden namelijk ook vast dat Oeganda herhaaldelijk troepen van M23 en het Rwandese leger doorgang had verleend. Niet enkel via Rwandees, maar dus ook via Oegandees grondgebied werd M23 versterkt.
Hoewel M23 makkelijk kon oprukken richting het grensgebied met Oeganda, stopte de opmars in Noord-Kivu ter hoogte van de stad Lubero. Plots kreeg het Oegandese leger een vrijgeleide om vanaf Lubero tot een stuk in de provincie Ituri de militaire controle van het Congolese leger over te nemen.
Vandaag controleert het Oegandese leger het noordelijke deel van Noord-Kivu, de steden Butembo, Beni en Bunia. Het gebied is voor Oeganda strategisch interessant, vanwege de goudwinning en -smokkel naar eigen land.
Hoewel het Oegandese leger in Noord-Kivu en Ituri met toestemming van de Congolese overheid opereert, leek het toch vooral dat die laatste nog weinig keuze had. Het was te nemen of te laten. Heeft Congo dit gebied volgens u de facto ook verloren?
Godefroid Muzalia: ‘Ja, ik beschouw dit als verloren gebied. Officieel is het niet ingenomen, maar het lijkt eerder een gevolg van een pact tussen de buurlanden Rwanda en Oeganda dan tussen Oeganda en Congo. Bovendien lijkt er een akkoord te zijn met Burundi dat M23 niet de hoogvlaktes van Ruzisi inneemt, en dus zo buiten Burundees invloedsgebied blijft.’
Is de balkanisering van de regio, iets wat veel Congolezen al lang vrezen, nu dan werkelijkheid geworden?
Godefroid Muzalia: ‘Er is wel al langer een vorm van economische balkanisering. Op sommige plaatsen lijkt het alsof je in Oeganda bent. Er zijn inwoners in het grensgebied die al jaren geen Congolese franken meer gezien hebben. Oeganda controleert deze zone in werkelijkheid al langer.’
‘Op strategisch vlak weet ik niet waar dit allemaal naartoe zal leiden. Maar het is wel duidelijk dat Oeganda in het grensgebied hout, cacao en goud exploiteert. Rwanda, Oeganda en Burundi hebben ook in Oost-Congo elk hun invloedszone.’
Ondertussen lijken de grenzen hertekend. Is het ultieme doel om het gebied om veiligheids- en economische redenen onder (onder andere) Rwandese controle te plaatsen?
Godefroid Muzalia: ‘Officieel zijn de grenzen niet gewijzigd. Maar de toegang tot dit gebied is voor Rwanda nu wel makkelijker geworden. Daarom spreekt de lokale bevolking voor het eerst van een bezetting.’
‘Al sinds 1996 kennen we verschillende golven van geweld en passages van gewapende groepen. Maar voor het eerst wordt M23 niet langer als een rebellengroep gezien, maar als een bezettingsmacht.’
‘Aan de Rwandese kant spreken ze dan weer van een existentiële oorlog. Taalgebruik verraadt veel. Voor veel Rwandezen is het een oorlog die gaat over het voortbestaan van de Tutsi’s. Ze geloven dat de Tutsi’s in Congo gediscrimineerd en fysiek bedreigd worden.’
‘Persoonlijk zie ik geen echte bedreiging voor de Tutsi’s in Congo. Dit discours maakt deel uit van een strategie. Rwanda pretendeert dat er twee groepen zijn in Congo: de Congolese Tutsi’s en alle andere Congolezen die geassimileerd zouden zijn met de Hutu’s. Alsof Congo een kopie is van Rwanda. Maar in Congo leven honderden etnische groepen. Die versimpeling is gevaarlijk.’
Duurzame oplossing
Die haat tegenover mensen die Kinyarwanda spreken, de taal die in Rwanda gesproken wordt, lijkt in Congo wel te zijn toegenomen. Erkent u dat ook?
Godefroid Muzalia: ‘We hebben op een bepaald moment de radio-uitzendingen van La Bénévolentia gevolgd. Deze Nederlandse organisatie doet aan de hand van soapafleveringen aan conflictresolutie. We merken aan die afleveringen dat in de periodes waarin er minder oorlogsgeweld is, er wel degelijk een basis is voor vredevol samenleven. Wanneer het geweld toeneemt, groeit de verdeeldheid. In die volgorde dus, en niet omgekeerd.’
‘Mijn collega gebruikt die soaps nu ook om de spanningen met M23 te onderzoeken. Voor de inname van M23 gingen de gesprekken vooral over de overtuiging dat iedereen Congolees is. Vorige generaties, onze ouders, zouden samen gestudeerd hebben, klinkt het. En je merkt een geloof dat ook deze generatie dat kan. Maar dan zie je het discours na de operatie van M23 weer helemaal omslaan.’
‘Door het geweld, aangestuurd door Rwanda, zie je dat de haat tegen de mensen die Kinyarwanda spreken, is toegenomen. Dat geweld wordt nu als legitimatie gebruikt, maar zo draai je oorzaak en gevolg om. Om te vermijden dat de diversiteit in onze regio geïnstrumentaliseerd wordt, heb je een soort platform nodig, geen oorlog. Ik weet het, het klinkt nogal utopisch.’
Welke aanpak is nodig om tot duurzame oplossingen te komen?
Godefroid Muzalia: ‘De oplossing ligt bij de politiek. De huidige gesprekken zullen niet volstaan. Ik vrees opnieuw getuige te zijn van de strategie van talk and fight. Met onderhandelingen kopen de partijen tijd, maar die zullen op terrein het verschil niet maken. Om tot een definitieve oplossing te komen moet je dit conflict dieper analyseren.’
‘Een weg naar vrede moet volgens mij samengaan met regionale integratie. Het Kivumeer, rijk aan methaangas, is een strategische bron voor zowel Congo als Rwanda. Rond verschillende meren bevinden zich olievoorraden. Ik denk dat we die regionale samenwerking rond de Grote Meren effectief moeten uitbouwen om de spanningen weg te nemen.’
‘Met de huidige aanpak zal het geweld steeds herbeginnen. Joseph Kabila heeft het me zelf ooit op een theatrale manier in het Swahili gezegd: ‘‘Wanneer in de regio van de Grote Meren een oorlog eindigt, is de volgende reeds in de maak.’’’
Godefroid Muzalia is professor aan het Institut Supérieure Pédagogique (ISP) in Bukavu en directeur van de interdisciplinaire onderzoeksgroep naar conflict en veiligheid GEC-SH).
Word proMO*
Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.
Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.
Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.
Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.
Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief
Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.
Per maand
€4,60
Betaal maandelijks via domiciliëring.
Meest gekozen
Per jaar
€60
Betaal jaarlijks via domiciliëring.
Voor één jaar
€65
Betaal voor één jaar.
Ben je al proMO*
Log dan hier in