Historicus Sunil Amrith gaat op zoek naar nieuwe wegen om de aarde te bewonen

Interview

‘Ooit, lang geleden, was alle geschiedenis milieugeschiedenis’

Historicus Sunil Amrith gaat op zoek naar nieuwe wegen om de aarde te bewonen

Het oorlogsgeweld liet zijn sporen na in het Oekraïense stadje Boetsja. Oorlog speelt een belangrijke rol in de verwoesting van onze planeet.

Het oorlogsgeweld liet zijn sporen na in het Oekraïense stadje Boetsja. Oorlog speelt een belangrijke rol in de verwoesting van onze planeet.

Alleen een meer rechtvaardige verdeling van de rijkdom en een nieuw bewustzijn over onze band met de aarde kan ons weer een toekomstperspectief geven. Tot die conclusie komt historicus Sunil Amrith in zijn indrukwekkende boek De Brandende Aarde – Hoe de mens de aarde veranderde.

‘Deze geschiedenis is geschreven voor een stedelijke, geglobaliseerde en verdeelde planeet, en vanuit empathie met de maar al te menselijke hoop om met behulp van fossiele brandstoffen te ontsnappen uit de werkelijkheid – hoop die nu is vervlogen’, schrijft Sunil Amrith in de inleiding van het boek.

Uitgangspunt van de auteur is de drievoudige crisis waarin we vandaag zijn verwikkeld: de klimaatcrisis, de biodiversiteitscrisis en een crisis van allesdoordringende pollutie die onze gezondheid aantast. ‘Ooit, lang geleden, was alle geschiedenis milieugeschiedenis’, aldus Amrith. Dat is het vandaag nog, maar dat besef zijn we kwijtgespeeld. Verblind door onze zucht naar rijkdom, hebben we onze navelstreng doorgeknipt en onszelf op een dood spoor gemanoeuvreerd.

Toch is ook vandaag ons bestaan niet los te koppelen van de natuur, alle robotica en artificiële intelligentie ten spijt. Zonder een levende planeet is leven voor onze soort, net als voor alle andere levende wezens, simpelweg ondenkbaar.

Wie is Sunil Amrith?

  • Sunil Amrith werd geboren in Kenia, groeide op in Singapore en heeft Tamil-ouders,

  • is professor Geschiedenis aan de Universiteit van Yale in de VS,

  • publiceerde Unruly Waters in 2018, een geschiedenis van Azië aan de hand van water,

  • en De Brandende Aarde Hoe de mens de aarde veranderde verscheen in 2024.

Ecocide = genocide

De manier waarop we de voorbije 800 jaar de aarde hebben bewoond, was moorddadig voor massa’s mensen, dieren, planten en ecosystemen. Zozeer dat we ons eigen voortbestaan in gevaar hebben gebracht. Om dat idee in historisch perspectief te plaatsen, geeft Sunil Amrith twee merktekens aan: het Charter of the Forest, dat in 1217 het licht zag, en het Handvest van de Aarde. Dat werk van een internationaal gezelschap van wetenschappers, politici en activisten werd in 2001 gepubliceerd.

Waarom die twee ankerpunten?

Sunil Amrith: ‘Iedereen in Engeland kent de Magna Carta, the Charter of Liberties uit 1217. Het Charter of the Forest hangt daar wezenlijk mee samen. Het centrale idee ervan is dat we alleen echte vrijheid kunnen genieten als we toegang hebben tot een florerend woud, en bij uitbreiding, een gezonde natuur.’

‘In volle Middeleeuwen beschouwden mensen de natuur als een essentieel onderdeel van hun bestaan en hun welbevinden. Politiek was het charter belangrijk omdat het bepaalde wie toegang had tot de natuur en wie niet.’

‘Kolonisatoren gingen met de lokale bevolking om zoals met de bossen: het waren hulpbronnen waarvan ze vrij gebruik konden maken. Die mentaliteit overheerst ook nu nog.’

‘Het is opvallend dat het Handvest van de Aarde aan het begin van de 21ste eeuw in het leven werd geroepen om precies datzelfde idee te benadrukken, maar dan vanuit de vaststelling dat we die band helemaal zijn kwijtgespeeld.’

‘Het is een oproep om opnieuw na te denken over de manier waarop we ons leven op deze planeet vormgeven. Dat is een essentiële voorwaarde om te kunnen genieten van al die andere rechten die we in de tweede helft van de 20ste eeuw in de schoot van de VN hebben ontworpen.’

Een beslissend keerpunt sinds 1217 was de verovering en kolonisering van de Amerika’s. Ligt hier de kern van de crisis die we doormaken?

Sunil Amrith: ‘De klimaatcrisis door de uitstoot van broeikasgassen situeert zich later. Maar in de kolonisering van de Amerika’s liggen wel de wortels van een brede ecologische crisis besloten. En die komt voort uit onze neiging om de natuur te zien als iets overbodigs en hinderlijks, of als koopwaar en onbegrensd.’

‘De kolonisering was ook de oorsprong van de ongelijkheid in de wereld, die zich tot op vandaag doorzet. Verbijsterend was dat de kolonisatoren de inheemse bevolking niet als volwaardige mensen zagen. Ze gingen met de lokale bevolking om zoals met de bossen: het waren hulpbronnen waarvan ze vrij gebruik konden maken. Die mentaliteit overheerst ook nu nog.’

Het was het begin van een ecocide die gepaard ging met een genocide, schrijft u. 

Sunil Amrith: ‘De plantkundige Arthur Galston was de eerste die de term ecocide gebruikte. Dat was in de context van de Vietnamoorlog, waar ontbladeringsmiddel gebruikt werd om de vijand op te sporen. Hij legde een direct verband tussen ecocide en genocide.’

‘En dat geldt zeker ook voor wat er in het verleden is gebeurd. De ecocide en genocide waren het gevolg van een houding van dominantie en onteigening. De onderwerping van de natuur, van andere mensen, van hele samenlevingen is een fundamenteel kenmerk van de kolonisatie. Ook vandaag gaat massale vernieling van de natuur gepaard met het uitbuiten en verdrijven van mensen uit hun woongebied.’

Vuurwapens

De kolonisatie bracht ook andere processen op gang die de dominantie versterkten en waarbij de problemen accumuleerden: slavernij, de nood aan meer energie, de ontginning van steenkool, elementen die uiteindelijk tot de industriële revolutie leidden.

Sunil Amrith: ‘Accummuleren is de juiste term, want veel van die processen voltrokken zich over een heel lange tijdspanne en over een uitgestrekt deel van de wereld. Ze waren ook niet de vrucht van een vooropgezet plan.’

‘Er speelden meerdere, soms tegenstrijdige intenties. Er was hebzucht en de wil om te overheersen, terwijl anderen vertrokken met een religieuze missie. Maar niemand had de bedoeling om de aarde te transformeren. Toch was dat het gevolg.’

’Zoveel eeuwen later zien we die samenhang en zien we hoe al die verschillende veranderingsprocessen met elkaar verbonden zijn. De kolonisatie was een experiment, niemand wist waar en hoe het zou eindigen.’

Die dominantie voltrok zich bijzonder gewelddadig. Kan imperialisme niet zonder geweld?

Sunil Amrith: ‘Een vraag die ik vaak krijg is: “Welke uitvinding heeft het grootste aandeel gehad in deze diepgaande ecologische destructie?” Vaak denken mensen dan aan de stoommachine. Dat klopt gedeeltelijk, maar in zekere zin is het antwoord ook: vuurwapens.’

‘Want diegenen die over een wapen beschikken kunnen een hogere graad van vernieling toebrengen aan menselijke vijanden en aan dieren, om vervolgens hele landschappen te domineren. In de geschiedenis van Amerika kan je dat verband tussen kolonisering, geweld, wapens, onteigening, en massale transformatie van de natuurlijke omgeving heel duidelijk zien.’

We linken de klimaatcrisis aan de fossiele brandstoffen, maar u wijst erop dat ook oorlog een belangrijke bron is. 

Sunil Amrith: ‘De twee wereldoorlogen hebben ontzaglijk veel menselijk leed veroorzaakt. Maar ook het milieu heeft er voor lange tijd grote schade door geleden. Technologische ontwikkelingen zorgden voor nog meer overheersing, ook van de natuur. De mogelijkheid om luchtfoto’s te nemen, stimuleerde het streven om hele landschappen in het vizier te nemen.’

‘Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd wereldwijd naar chemicaliën gezocht, ook al werd die oorlog vooral in Europa uitgevochten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog nam die schaal nog toe. De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki veroorzaakten een regelrechte ecocide en genocide.’

‘Met de atoombom beschikt de mens over een totale vernietigingsmacht. En het stopt niet. Het is een idee-fixe dat wapens ons zouden beschermen, terwijl de destructieve kracht ervan enorm is. Er is een gebrek aan verbeeldingskracht om in een andere richting te denken. Volgens mij is er precies daarom een nauwe link tussen de angst voor nucleaire wapens en het ontstaan van de ecologische beweging.’

De airco-paradox

Mahatma Gandhi wist al dat ‘er op deze aarde genoeg is voor ieders behoefte, maar niet voor ieders hebzucht’. In een wereld met 8 miljard mensen kan iedereen onmogelijk een levensstandaard aanhouden zoals in het Globale Noorden.

Sunil Amrith: ‘Die uitspraak van Gandhi speelde heel vaak door mijn hoofd tijdens het schrijven van dit boek, maar ik vroeg me af of dat nog wel zo is. Hij is alleen waar als we onze opvatting van “een goed leven” radicaal herzien. Een heel groot deel van de mensheid beschouwt een hoge mate van comfort vandaag als evident en het is niet realistisch te denken dat mensen die zullen afwijzen.’

‘Vandaag kunnen middenklassengezinnen in India zich ook airco permitteren. Met welke argumenten ga je zeggen dat ze zich die niet mogen aanschaffen?’

‘De airco-paradox vat het probleem goed samen: het is een technologie met schadelijke chemicaliën, die veel elektriciteit verbruikt en veel broeikasgassen uitstoot. Maar aangezien we door de klimaatverstoring in een periode van extreme hitte gekomen zijn, wordt airco in grote delen van de wereld een levensreddende technologie.’

’In de VS hadden heel wat families eind jaren ’70 al airco. Vandaag kunnen middenklassengezinnen in India zich ook airco permitteren. Met welke argumenten ga je zeggen dat ze zich die niet mogen aanschaffen? Omdat het schadelijk is voor het milieu?’

Vandaag staat de ontwikkeling van groene technologieën op de agenda, maar daarvoor zijn zeldzame aardmetalen nodig en die bevinden zich ook vaak in het Zuiden. Hoe kunnen we neokoloniale praktijken vermijden?

Sunil Amrith: ‘We zijn het er allemaal over eens dat we zo snel mogelijk moeten afstappen van energie uit fossiele brandstoffen om een catastrofe te vermijden. Technologie is heel belangrijk om ons daarbij te helpen. Anderzijds zijn er in India bijvoorbeeld talloze mensen van hun grond verdreven voor de aanleg van zonneparken. Hetzelfde gebeurde er tussen 1960 en 1970 met de oprukkende agro-industrie en de groene revolutie.’

‘De vraag is wie de gevolgen draagt van een snelle transitie naar groene energie. En wie zit er mee aan tafel om beslissingen te nemen? Er zijn nog altijd honderdduizenden huishoudens die geen toegang hebben tot ook maar enige vorm van elektriciteit. Zelfs wanneer het alleen over energie gaat, gaat het niet enkel over minder consumeren. We moeten de toegang tot elektriciteit mogelijk maken voor heel veel mensen die er vandaag nog van verstoken zijn.’

Allianties

U kijkt met uw boek vanuit het perspectief van het Globale Zuiden. Wat zou uw boodschap zijn aan de geïndustrialiseerde landen die hun verantwoordelijkheid moeten nemen voor de toekomst?

Sunil Amrith: ‘Verantwoordelijkheid is het juiste woord. Als het over de klimaatcrisis gaat, heeft het niet veel zin om over blaam of schuld te spreken. Daarvoor is het probleem te complex. Er zijn te veel elementen die ons in deze situatie hebben gebracht. Schuld is ook geen goede basis om mensen te motiveren om anders te gaan handelen.’

‘Iedereen die vandaag tot de middenklasse behoort, heeft een verantwoordelijkheid in het klimaatprobleem. En hoe hoger het niveau van welstand, hoe groter de verantwoordelijkheid. We moeten die kwestie ook niet reduceren tot individuele verantwoordelijkheid. De persoonlijke ecologische voetafdruk is bedacht door de olieindustrie om de verantwoordelijkheid net af te schuiven op het individu, in plaats van op regeringen en regulering voor bedrijven.’  

‘Het is heel belangrijk om allianties aan te gaan. De voorbije veertig jaar hebben milieubewegingen van Noord en Zuid dat gedaan met elkaar, waarbij ze een gemeenschappelijk discours hebben gevonden, gemeenschappelijke belangen en manieren om op voet van gelijkheid samen te werken.’

‘Hoe kunnen we op het hoogste politieke niveau een krachtige beweging vormen? Kan bijvoorbeeld de EU met Canada of China een alliantie op het vlak van klimaat aangaan, ook al zijn ze het over vele andere zaken niet eens?’

U begint en eindigt uw boek met het concept ‘vrijheid’. Welke invulling geeft u aan die vrijheid?

Sunil Amrith: ‘Het idee om vrij te zijn van alle beperkingen die de natuur ons oplegt, is uiteengespat. Alle vormen van vrijheid waar we het meeste belang aan hechten zijn in gevaar door het instorten van het planetaire systeem.’

‘We moeten het begrip vrijheid heruitvinden binnen de context van een bloeiende planeet en niet als buitenstaander, of door te willen heersen over de natuur en alle levensvormen waar we onlosmakelijk mee verbonden zijn. Door te domineren, hebben we ons minder vrij en kwetsbaarder gemaakt. Maar we zijn door en door biologisch, ingebed in en vervlochten met de ecosystemen.’

Dit interview werd afgenomen voor MO*156, het zomernummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je tal van andere voordelen.

Word proMO*

Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.

Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.

Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.

Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.

Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief

Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.

Per maand

€4,60

Betaal maandelijks via domiciliëring.

Meest gekozen

Per jaar

€60

Betaal jaarlijks via domiciliëring.

Voor één jaar

€65

Betaal voor één jaar.

Ben je al proMO*

Log dan hier in